SZATY LITURGICZNE

W zgromadzeniu liturgicznym rozmaitość szat jest znakiem zewnętrznym różnych funkcji wynikających z różnych stopni świeceń i posług liturgicznych.
Średniowieczna symbolika szukała związków szat liturgicznych z osobą Jezusa Chrystusa, bądź też z Mszą Świętą.
Od XI w. do modlitw odmawianych przy wkładaniu szat liturgicznych weszła symbolika o charakterze moralnym.
W szatach tych symbolika widzi cnoty, jakimi odznaczać się mają ci, którzy je noszą.

"Nie szata zdobi człowieka, lecz cnota którą nosi w sobie" - Św. Jan Bosko

 

 

HUMERAŁ

Humerał wywodzi się ze starożytnej chusty noszonej na ramionach i szyi przez ludzi należących do wyższych warstw społecznych. Częcią szat liturgicznych stał się dopiero w IX w. we Frankonii. Dzisiaj przedstawia się on jako niewielka chustka ze lnu lub innej tkaniny szlachetnej, naturalnej lub syntetycznej, odpowiadającej powadze i świętości liturgii (KL 128).

Symbolika w humerale widziała najpierw chustę, którą Chrystusowi zawiązano oczy, gdy się z Niego naigrawano. Symbolika zaś zawarta w modlitwie przeznaczonej do odmawiania przy jego wkładaniu, widziała w nim "hełm zbawienia" (Ef 6,17; 1 Tes 5,8). Modlitwa ta brzmi: "Włóż, o Panie, hełm zbawienia na moją głowę, dla odparcia wszelkich ataków diabelskich". Kapłan odmawiając tę modlitwę, wkładał humerał najpierw na głowę, a potem dopiero owijał nim szyję. Hełm zbawienia miał strzec kapłana przed złymi myślami tak w czasie liturgii, jak i poza liturgią, a także przed złymi słowami wydobywanymi z gardła, owijanego humerałem.

ALBA

Alba jest długą, białą szatą, sięgającą do kostek, z długimi rękawami. Taka ukształtowała się we wszystkich obrządkach ze starożytnej tuniki, noszonej tak przez mężczyzn jak i przez kobiety. W krajach gorących do dnia dzisiejszego nosi się podobną szatę. Tradycyjnie sporządzano ją ze lnu. Obecnie używa się także innych, białych tkanin. Nazwa "alba" (łac. vestis alba - biała szata) wywodzi się właśnie z jej białego koloru. Alba jest symbolem czystości duszy będącej w stanie łaski uświęcającej, zdobytej przez krew Baranka (Ap 7,14), której nagrodą będzie uwielbienie w niebie. Modlitwa przeznaczona do odmawiania przy jej ubieraniu mówi: "Wybiel mnie, Panie, i oczyść  serce moje, a żebym we krwi Baranka wybielony, mógł zasłużyć sobie na radość wieczną". Symbolika średniowieczna w albie widziała również białą szatę, w której Herod na pośmiewisko kazał ubrać Chrystusa.

 

KOMŻA

Komża jest skróconą albą o szerokich rękawach. Najpierw używano jej w chórze, czyli podczas wspólnego odmawianie modlitw kanonicznych, a od XIV wieku także do tych wszystkich funkcji liturgicznych, dla których alba nie była wyraźnie przepisana. Symbolika komży jest taka sama, co alby, a więc oznacza czystość duszy.

 

 

PASEK - CINGULUM

Pasek, z łacińskiego zwany także cingulum, jest grubym sznurem z frędzlami na obu końcach, którym przepasuje się albę, gdy jest za szeroka i za długa, by dobrze leżała na liturgu. Pasek symbolizuje wstrzemięliwość i panowanie nad pożądliwościami cielesnymi. Jest także znakiem pracy w służbie Bożej. Modlitwa przy zakładaniu paska mówi: "Przepasz mnie, Panie, sznurem czystości i zgać w sercu moim ogień wszelkiej pożądliwości, abym we wstrzemięliwości i czystości serca mógł Ci coraz lepiej służyć". Pasek miał również symbolizować ręcznik, którym przepasał się Chrystus gdy obmywał apostołom nogi. Widziano w nim również sznury, którymi Chrystusa przywiązano do słupa przy biczowaniu.

 

STUŁA

Stuła jest długą, szeroką wstęgą, lekko rozszerzoną na końcach, uszytą z tej samej tkaniny, co ornat. Biskup i kapłan noszą stułę zawieszoną na szyi i zwisającą swobodnie z przodu. Diakon natomiast zakłada stułę na kształt szarfy z lewego ramienia ukośnie do prawego boku i tam ją spina. Stuła wywodzi się z insygniów urzędników państwowych, noszoną przez nich w starożytności. Była oznaką ich urzędu i godności.

W liturgii stuła również symbolizuje władzę i godność urzędu kapłańskiego. Symbolizuje ona także godność chrześcijańską, szatę godową wszystkich powołanych do nieśmiertelnego królowania z Panem Bogiem w niebie. Modlitwa jaką odmawiano przy wkładaniu stuły, tak o tym mówi: "Zwróć mi, o Panie, stułę nieśmiertelności, którą straciłem przez grzech pierwszych rodziców moich, a chociaż nie jestem godny zbliżyć  się do Twoich świętych tajemnic, niechaj dostąpię jednak radości wiecznej".

ORNAT

Ornat powstał z wierzchniej szaty rzymskiej, która była rodzajem płaszcza bez rękawów, z jednym tylko małym otworem na głowę. Ornatu używano przy wszystkich czynnościach kapłańskich. Od XIIIw. zaczęto go obcinać z boków, by nie krępował ruchów rąk, aż w XVII w. pozostały już tylko dwa płaty materiału, z przodu i z tyłu. Równocześnie ornat przyozdabiano coraz bardziej bogatymi haftami. Na plecach kapłana zwykle haftowano znak krzyża, symbol Ofiary krzyżowej Chrystusa i równocześnie symbol ciężaru służby Bożej. Obecnie wraca się do ornatu obszernego, odznaczającego się szlachetną prostotą i estetycznym wyglądem.

Ponieważ ornat ubiera się na wszystkie inne szaty, dlatego w obrzędach święceń uchodził zawsze za symbol miłości pokrywającej grzechy (1 P 4,8). Ornat spoczywający na plecach na kształt przytłaczającego ciężaru, modlitwa przeznaczona do odmawiania przy jego wkładaniu nazwała słodkim jarzmem Pańskim (Mt 11,30). Modlitwa ta brzmi: "Panie, który powiedziałeś: jarzmo moje jest słodkie, a brzemię moje lekkie, daj, ażebym mógł je tak dźwigać, by zasłużyć na łaskę Twoją".

DALMATYKA

Dalmatyka jest szatą własną diakona. Wkłada on ją na albę i stułę. Pierwotnie dalmatyka była strojem świeckim. Za jej ojczyznę uchodzi Dalmacja, od której wzięła nazwę. Od IV w. nosił ją papież i diakoni rzymscy. Strojem liturgicznym diakona dalmatyka stała się w IX wieku. Była to szata długa i szeroka, nie przepasana, o krótkich i szerokich rękawach. Z czasem uległa skróceniu, a dla łatwiejszego jej ubierania przecięto ją z obydwu boków, łącznie z rękawami. Zawsze była koloru białego z czerwonymi, pionowymi pasami, biegnącymi od ramion do dołu, z przodu i z tyłu. Od XIII w. kolor jej zaczęto dostosowywać do koloru ornatu.

Dalmatyka jest znakiem urzędu diakona, który zawsze cieszył się w Kościele wielkim szacunkiem. Szata oznacza zaszczyt i honor diakona, usługującego Chrystusowi Eucharystycznemu. Modlitwy kościelne przedstawiają dalmatykę jako szatę radości i symbol nadprzyrodzonej sprawiedliwości.

KAPA

Kapa pierwotnie była strojem książęcym i królewskim. Z czasem weszła do użytku w ramach liturgii; najpierw w czasie procesji (jako ochrona przed deszczem), a później zaczęto jej używać przy przewodniczeniu liturgii godzin, udzielaniu sakramentów świętych poza Mszą Św. oraz podczas prowadzenia nabożeństw eucharystycznych, Liturgii Słowa i pogrzebu.
Kapa stała się szatą liturgiczna na przełomie VIII - IX wieku.

 

 

BIRET

Biret (z łaciny birretum - czapeczka) jest to: nakrycie głowy duchownych Kościoła katolickiego i rzadziej pastorów, może mieć 3 lub 4 rogi oraz ewentualnie pompon z wełny.

Używane kolory:

1. czarny - prezbiterzy bez dodatkowych godności, diakoni-celibatariusze oraz obłuczeni klerycy oraz absolwenci niektórych uczelni wyższych
2. czarny z fioletowym pomponem - prezbiterzy posiadający tytuł prałata lub kanonika
3. fioletowy - biskupi, prałaci domowi - rzeczywiści Jego świętobliwości oraz infułaci, administratorzy apostolscy oraz niektórzy niebędący biskupami wyżsi dostojnicy Kurii Rzymskiej
4. czerwony - kardynałowie (jakkolwiek kardynałowie należący do Katolickich Kościołów wschodnich często zachowują nakrycie głowy własnego Kościoła)
5. biały - używany w niektórych zakonach posiadających białe habity (papież mimo białej sutanny nie nosi biretu, w zastępstwie może używać camauro)

WELON

Welon służy jako okrycie diakona lub kapłana niosącego lub błogosławiącego Lud Boży Najświętszym Sakramentem. Podaje go ministrant i nakłada diakonowi lub kapłanowi na ramiona.

 

 

 

 

MITRA

Mitra jest uroczystym nakryciem głowy biskupa. Składa się ona z dwóch trójkątów połączonych opaską, z dwiema wiszącymi z tyłu taśmami.

W liturgii używana od XII w. w dzisiejszej formie. Wykonana z kosztownych materiałów, haftowana srebrem i złotem, wysadzana szlachetnymi kamieniami. Modlitwa odmawiana przy wkładaniu mitry nazywają hełmem zbawienia. Zaś symbolika średniowieczna w dwóch jej rogach dopatrywała się symbolu obu Testamentów: Starego i Nowego.

 

 

PASTORAŁ

Pastorał ma swoją prehistorię. Jego prototypu można szukać w starożytności, w lasce służącej do podpierania się, bądź też do przedłużania zasięgu działania. Dlatego laskę uważano za symbol władzy (Wj 4,17; Lb 17,17; 4 Krl 4,29; Ps 22,4; 44,7). Od pastorału biskupa wcześniejszą była laska opata. Pierwszym opatem, który jej używał, był Św. Kolumban ( + 615). Odtąd szybko się rozpowszechniała. Poza klasztorami używali jej biskupi, królowie i książęta, jako znaku władzy. Do liturgicznych insygniów biskupa pastorał zalicza się od XI wieku.
Gdy chodzi o symbolikę pastorału, to jego zakrzywienie u góry oznacza troskę pasterską biskupa, którym ma odciągał wiernych od zła, jak pasterz owce, i naprowadzał do dobra.
środkowa część pastorału oznacza podporę i symbolizuje służbę ludowi oraz umacnianie jego wiary. Dolna część pastorału ostro zakończona oznacza troskę pasterza w zachęcaniu, napominaniu, a nawet w karceniu. Papież od XII w. używa pastorału prostego, zakończonego krzyżem równoramiennym.

Biskup może używać pastorału tylko na terenie diecezji, do której jest przypisany. Metropolita - na terenie metropolii. W pozostałych przypadkach muszą na to uzyskać zgodę ordynariusza miejscowego. Kardynał może używać pastorału wszędzie, nie pytając nikogo o zgodę (podobnie jak ze spowiadaniem)

PIERŚCIEŃ

Pierścień z wprawioną w oczko pieczątką rytą w metalu lub szlachetnym kamieniu nazywano sygnetem. Służył on jako oznaka godności. Jego praktyczne znaczenie polegało na wytłaczaniu nim pieczęci. Najwcześniej w Hiszpanii biskupi nosili pierścienie, bo już od VII wieku. Wzmiankuje o nich Izydor z Sewili ( + 636). Później zwyczaj ten przyjął się w Galii, a następnie w całym Kościele równocześnie z pastorałem.
Według modlitwy odmawianej przy przekazywaniu pierścienia w ramach święceń biskupich, jest on symbolem pieczęci prawdziwej wiary i symbolem zaślubin biskupa z jego diecezją.

Na zdjęciu po prawej: Replika pierścienia kardynała S. Wyszyńskiego

PEKTORAŁ

Pektorał to ozdobny krzyż ze szlachetnego metalu, zawierający relikwie. Od XII w. nosili go na piersiach kardynałowie, biskupi i opaci.

Krzyż pektoralny wywodzi się z relikwiarzyków noszonych przez duchowieństwo, najpierw na Wschodzie chrześcijańskim, a później na Zachodzie. Były to małe puszki ozdobne, różnych kształtów, z relikwiami świętych męczenników. Zwyczaj zakładania pektorału przez biskupa na czas sprawowania czynności liturgicznych, stał się obowiązkiem dopiero w XVI w., po Soborze Trydenckim.

Ponieważ pektorał mieści w sobie relikwie świętych męczenników, dlatego stał się on znakiem zwycięstwa nad cierpieniami, a nawet nad śmiercią. Zatem z jednej strony pektorał przypomina biskupowi cierpienie, a z drugiej strony oznacza potężną opiekę, jaka spływa na niego z krzyża Chrystusowego dla uchronienia go przed napaściami wrogów zbawienia.

 

PIUSKA

Piuska - nakrycie głowy biskupa. Używana jest zarówno w czasie czynności liturgicznych, jak i poza nimi.

Piuski posiadają następujące kolory:
- biały - papież

- czerwony - kardynałowie

- fioletowy - biskupi.

PALIUSZ

Gdy liturgii Eucharystycznej przewodniczy arcybiskup metropolita, wtedy do wyżej wymienionych insygniów biskupich dochodzi jeszcze paliusz.
Jest to biała taśma wełniana, szeroka około siedem centymetrów. Ma ona kształt naszyjnika o dwóch dodanych końcach, z których jeden opada na piersi, a drugi na plecy. Paliusz zdobi sześć czarnych krzyżyków. Od V w. nosili go papieże, a od XIII w. arcybiskupi metropolici. Wręcza im go papież. Na Wschodzie chrześcijańskim natomiast paliusz, znacznie większych rozmiarów, już od V w. noszą wszyscy biskupi. Paliusz jest znakiem bardziej rozległej władzy duchownej arcybiskupa metropolity. Jest też napomnieniem dla niego, aby przekazanej władzy używać na wzór Chrystusa - Dobrego Pasterza.

 

Źródło:
ks.Tarsycjusz Sinka CM - "Symbole liturgiczne" - Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy - Kraków 2005

INNE - pozaliturgiczne

 

1. Rokieta (wł. rocchetto) - to forma podszywanej komży używana od IX wieku przez prałatów i biskupów jako strój chó Rokieta nie jest szatą liturgiczną w dosłownym znaczeniu.
2. Mucet - strój pozaliturgiczny (chórowy) dla kardynałów (kolor czerwony) i dla biskupów (fioletowy) w formie sięgającej do łokci pelerynki, zapinanej pod szyją. Używana jest także przez kanoników (czarna).
3. Mantolet - (pozaliturgiczny strój bez rękawów, sięgający do kolan, zakładany na komżę i rokietę przez biskupów i prałatów (niekiedy też kanoników).
4. Dystynktorium - rodzaj ozdobnego emblematu w kształcie krzyża lub medalionu wzorowanego na krzyżu biskupim. Używany przez kanoników do uroczystego lub chórowego stroju.